11 лістапада — дзень Святога Марціна – заступніка млынароў. Дата абраная нашымі продкамі невыпадкова: канец лета і верасень млынары працавалі не пакладаючы рук, апрацоўваючы сабранае збожжа. І толькі ў канцы лістапада з’яўляўся вольны час. Пасля напружанай працы хацелася адпачыць ўсім: і вяскоўцам, і млынарам.  Вось і з’явілася ідэя падзякаваць млынарам за працу, задаволіць у іх гонар свята – Свята млынароў. Тым больш, ладзілі яго тут здаўна, толькі можа не так шырока і ганарова. Упершыню за доўгія дзесяцігоддзі, 10 лістапада 2013 года яго аднавілі  работнікі культуры па ўспамінах мясцовых жыхароў, у тым ліку па расказах тагашніх млынароў, якія працавалі ў Адэльску яшчэ ў 50-70-ых гг.  

Дзень святога Марціна, які каталікі святкуюць 11 лістапада, быў калісьці адным з самых прыкметных у каталіцкім календары. Урачыстасці ў яго гонар доўжыліся тры дні, з 10-га па 12-е, а сам Марцін быў адным з любімых святых у агульнаеўрапейскім кульце. Калі Вялікае Княства Літоўскае было часткай заходняга свету, гэты культ быў пашыраны і ў нас.

Марцін, адзін з самых славутых хрысціянскіх святых, нарадзіўся ў рымскай правінцыі Панонія (сучасная Венгрыя).   Яго бацька быў легіянерам і перакананым прыхільнікам паганства. Таму назваў сына ў гонар Марса — рымскага бога вайны. Kалі пазней бацьку перавялі служыць у італьянскую Павію, Марцін пазнаёміўся з тамтэйшымі хрысціянамі і стаў катэхуменам, але да хрышчэння не дайшло, бо біскуп баяўся хрысціць 10-гадовага хлапчука, каб не наклікаць на сябе гнеў уплывовага бацькі. Толькі больш як праз 10 гадоў здарыўся выпадак, які канчаткова вызначыў выбар Марціна, на той час ужо легіянера. Падчас знаходжання ў гарнізоне Ам’ена ён у лютую зімовую сцюжу спаткаў жабрака і аддаў яму палову свайго плашча. Уначы ён сасніў Хрыста, апранутага ў яго плашч, які казаў анёлам: «Глядзіце, як мяне Марцін-катэхумен апрануў!» На Вялікдзень Марцін хрысціўся. Пасля звальнення з вайсковай службы ён з некалькімі таварышамі заклаў першую пустэльню ў Галіі, і хутка слава пра яго святое жыццё разнеслася і па захадзе, і па ўсходзе Рымскай імперыі.

У Рэчы Паспалітай Марцін быў адным з самых шанаваных святых, у гонар якога было названа больш за 200 касцёлаў. Шмат стагоддзяў яго дзень быў абавязковым касцельным святам. Найбольш гарлівыя каталікі ў Рэчы Паспалітай даўней распачыналі Адвент як аналаг 40-дзённага посту перад Вялікаднем, адразу пасля святога дня Марціна, 12 лістапада.

Дзень святога Марціна падводзіў вынікі гаспадарчага года. У гэты дзень па ўсёй Еўропе разлічваліся са старымі даўгамі, выплачвалі розныя падаткі, наймалі на новы тэрмін працаўнікоў.

Шануюць святога Марціна і ў Польшчы, асабліва ў Познані, бо менавіта ў гэты дзень увесь горад і яго наваколлі ядуць незвычайныя булачкі — рагалікі (Rogale Swiętomarcińskie). За адзін толькі тыдзень з’ядаецца 250 тон гэтых выдатных прысмак, за год гэта лічба ўзрастае да 500 тон.  Напэўна, яны вельмі смачныя, што пацвярджаюць гэтыя астранамічныя лічбы з’едзеных рагалікаў. Адкуль родам гэтая любоў? Гісторыя, на мой погляд, прыгожая. Нават, можна сказаць, не без долі рамантызму. 11 лістапада 1891 года ў дзень святога Марціна, познаньскі кандытар Юзэф Мелзер упершыню выпек і раздаў бедным булачкі. Традыцыя прыжылася, і з таго часу ў гэты дзень выпякаецца, раздаецца і з’ядаецца астранамічная колькасць гэтых прысмакаў.

Варыянт  рэцепта ёсць на сайце  artkulinaria.pl, аўтар якога ў сваю чаргу атрымала яго ў Пятра Каперскага, пякарня якога мае сертыфікат на выпечку рагалікаў і шмат гадоў  спецыялізуецца  на яго вытворчасці.

Хацелася б паехаць у Познань, і навучыцца ў рамках  майстар-класаў выпякаць і скручваць гэтыя рагалікі (бо скручвацца яны павінны асаблівым чынам, уласцівым толькі гэтаму і ніякаму іншаму рагаліку), але гаспадыні з Адэльска (нагадаю, адэльскія стравы ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь) паабяцалі да наступнага свята млынароў навучыцца выпякаць рагалікі (Rogale Swiętomarcińskie) і частаваць гасцей.

У некаторых мясцовасцях Беларусі ў гэты дзень у гонар святога Марціна ладзілі кірмашы і вячоркі, дзе вяскоўцы спявалі, танчылі, а таксама каштавалі традыцыйный стравы з гусяціны і іншай хатняй птушкі — курэй, качак і індыкоў, а свежая гусяціна — толькі адна з прыкмет гэтага першага зімовага свята, хоць, бадай, самая яскравая.

Як расказвалі адэльскія старажылы, для правядзення святочных падзей у мястэчку Адэльск існавалі пэўныя правілы: напрыклад, нельга было праводзіць ніякіх буйных работ у гэты дзень, выконваць будзённых нормаў жыцця, нічога не пазычаць. Таму дзень 11 лістапада ператварыўся ў кірмашовы дзень, калі мясцовыя жыхары адпачывалі і весяліліся. У гэты дзень таксама збіралі падаткі, а як вядома, тыповым «плацежным сродкам» сялянства заўсёды з’яўляліся гусі. Па-гэтаму ў святочны дзень традыцыйна спажывалі спецыяльна прыгатаваную запечаную гусяціну «птушку Марціна», якая падавалася з віном, капустай і печанай бульбай, але і дэгустацыяй маладога віна. Менавіта гэты дзень афіцыйна лічыцца днём віна новага ўраджаю, а віно мінулага года з гэтага моманту лічыцца старым.

Наш млын  адэльскі…

На абшары сучаснага Гродзенскага раёна ў пачатку XX стагоддзя было як мінімум дваццаць ветракоў. У Адэльску і суседніх вёсках Мінькаўцы і Старадубава працавала ажно адзінаццаць ветраных млыноў. Гэта відовішча павінна было ўражваць – бачыць як адразу столькі вятракоў махаюць сваімі крыламі, выдаючы пры гэтым вельмі характэрыстычны гук.

На жаль, ніводзін з такой значнай колькасці гэтых волатаў не дажыў да сённяшняга дня. Апошні адэльскі вятрак упаў падчас буры ўжо ў пачатку XXI стагоддзя.       

Млынавая справа — рэч нібыта даўно забытая. Аднак працэс вытворчасці мукі быў тады своеасаблівым сакрамэнтам, а самі млыны — папулярным грамадскім месцам, дзе людзі сустракаліся і дзяліліся навінамі.

Здаўна праца млынара паважалася ў вёсцы, і да таго ж вельмі забяспечаным: у падзяку ён браў дзясятую частку з кожнага намалочанага  мяха. Асабліва гэта выяўлялася восенню, калі ўраджай быў сабраны, а на сталы так і прасіліся свежыя караваі. Аднавяскоўцы заўсёды стараліся дагадзіць прадстаўнікам гэтай старажытнай прафесіі, бо ад іх наўпрост залежала якасць ўжытнага хлеба. Таму часцей мельнікі былі багатымі гаспадарамі. Бо нездарма ў народзе хадзіла такая прыказка: «Мельнікава карова, дачка папова і старасціна кабыла ніколі галоднымі не былі». Самі мельнікі ў народнай свядомасці часта надзяляліся магічнымі якасцямі. Яны — і знахары, і народныя лекары, і волаты — «асiлкi» ці «волатамi». Якасць будучага хлеба залежала ад дабрабыту сям’і. Заможныя гаспадары выпякалі яго з адборнай мукі, беднякі ў цеста падмешвалі танныя дабаўкі           Ветраны млын у  Адэльску   прастаяў каля 70 гадоў,  з ім было звязана мноства паданняў, яму прысвячалі свае творы вядомыя беларускія паэты.

Мельнік сачыў, каб млын была павернутая ў бок ветру. Крылы млына, якія круціліся ветрам, прыводзілі ў кругавы рух вось з вялікім дубовым колам, пасля   пераходзілі на жорны. У спецыяльны прыёмнік зсыпалі збожжа, якое размолвалася паміж двума жорнамі (часта крылы млына круцілі і па дзве пары жорнаў) і ператваралася ў муку. Гэта было сапраўды сакральнае дзейства, якое мела важнае значэнне ў жыцці хлебароба, і ўяўляла сабой жаданы вынік яго гадавой работы.

Уладальнікам апошняга адэльскага млына, быў Альбін Будрэвіч. Гэты млын, уключаючы яго механізм, па расказах старажылаў, Будрэвіч скапіраваў у іншага адэльскага ветрака, які належаў мясцоваму жыхару Шупіцкаму. А ён, у сваю чаргу, запрашаў у Адэльск спецыяльнага нямецкага інжынера з Познані.          Упершыню ў архіўных дакументах млын у Адэльску згадваецца ў 1573 годзе, але гэта быў вадзяны млын: у дзяржаўным гістарычным архіве Літвы захаваўся дакумент пра рамонт млына на рацэ Одла.     На шчасце, каля гэтага ветрака, які прадстаўляў сабой мясцовую славутасць, любілі фатаграфавацца жыхары, і амаль у кожным адэльскім доме захаваліся каштоўныя для гісторыкаў сямейныя фотаздымкі на фоне ветрака. Да 1933 г. Адэльск, у мінулым мястэчка, якое мела свой герб і магдэбургскае права, лічыўся горадам. А таму нядзіўна, што там працаваў (ці вельмі часта прыязджаў) адзін з прафесійных фотамайстроў, які здымаў карэнных жыхароў і гасцей Адэльска ў знакамітага ветрака.

Млыны размяшчаліся на адкрытых вятрам пагорках за ваколіцай вёскі, як правіла, паблізу вялікіх дарог. Яны з’яўляліся важнымі арыенцірамі на мясцовасці, а таму наносіліся на ўсе тапаграфічныя карты. Дзякуючы гэтаму мы цяпер можам даведацца, дзе яны знаходзіліся. Так, на   нямецкай карце часоў Першай сусветнай  вайны ў Адэльску пазначаны два млыны, адзін з якіх размяшчаўся  на ўсход ад цэнтра вёскі па паўночным баку дарогі, якая вядзе да габрэйскіх могілках (цяпер на яе месцы сквер, які знаходзіцца каля клуба, праз дарогу да адэльскай пошты) Есць звесткі, што на гэтым месцы стаяў не адзін, а некалькі млыноў адначасова.

Другі млын знаходзіўся на высокім узгорку, размешчаным у поле на поўдзень ад дарогі паблізу паўночна-заходняй ўскраіны Адэльска, відаць, на так-званай Кавалёвай гары (Kowalowa góra).

Хацелася б узгадаць, пра яшчэ аднаго жыхара Адэльску, млынара —

Навацкага  Дамініка. Дамінік быў добрым гаспадаром, меў моцную гаспадарку. У “Адраснай кнізе Польшчы для гандлю, прамысловасці, рамёстваў і сельскай гаспадаркі” 1926 года (Księga Adresowa Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa. 1926 rok. ) сказана, што Навацкі Дамінік з мястэчка Адэльск Сакольскага павету Беластоцкай воласці валодаў ветраным млынам.

Але, аказваецца, гэта яшчэ не ўсё, што мы можам ведаць пра млыны. Калі ветракі круціліся яны выдавалі характэрны спецыфічны гук, што называецца, «спявалі». Вядомы майстар народных музычных інструментаў Мар’ян Антонавіч Скрамблевіч, чые дудачкі, ражкі, акарыны ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурнай спадчыны Рэспублікі Беларусь, успамінае: «Мелодый у прыроды — тысячы! Да гэтага часу памятаю, як «спявалі» у рознае надвор’е ветракі, якія каля нашага дома стаялі … ».

Аднак сёння пералiчыць млыны можна па пальцах адной рукi, іх можна ўбачыць толькі ў музеях або ў некаторых вёсках, прычым большасць з іх знаходзіцца ў вельмі дрэнным стане. А значыць, i адносiцца да іх неабходна з павагай. Бо менавiта старыя млыны сімвалізуюць дастатак і дабрабыт на вёсцы.

Мы верым, што з цягам часу, наш адроджаны і ўсталяваны на сваім гістарычным месцы млын стане адной з візітных картак не толькі Гродзенскага раёна, але Беларусі.